विलोम शब्द या विपरीत शब्द (Antonyms)
परिभाषा–
विलोम’ शब्द का अर्थ है-उल्टा या विपरीत। अत: किसी शब्द का उल्टा अर्थ व्यक्त करने वाला शब्द विलोमार्थक शब्द कहलाता है। विलोम शब्द का अंग्रेज़ी पर्याय ‘Antonyms’ होता है। विलोमार्थक शब्दों को विपर्यायवाची, प्रतिलोमार्थक और विलोम शब्द भी कहते हैं।
Vilom Shabd in Hindi– हर शब्द का एक निश्चित अर्थ या मतलब होता है। उस अर्थ का विपरीत या उलटा अर्थ देने वाले शब्दों को विलोम शब्द कहते हैं। विलोम शब्दों को विपरीतार्थक शब्द या अंग्रेज़ी में Opposite Words भी कहा जाता है।
1. लिंग परिवर्तन द्वारा – किसी भी शब्द का मूल लिंग (Gender) बदल कर उसका विलोम शब्द तय किया जाता है। जैसे – दिन का विलोम शब्द रात, शेर का शेरनी, राजा-रानी, बूढ़े – बुढ़िया आदि।
2. भिन्न जाति या वर्ग के शब्द द्वारा– कुछ शब्द जिनके निश्चित अर्थ एक दूसरे के परस्पर विरोधी भाव रखते हैं। जैसे हार – जीत, अच्छा – बुरा, पाप – पुण्य, उल्टा – सीधा, आज़ाद – ग़ुलाम, विष – अमृत, अंधकार – उजाला इत्यादि।
3. उपसर्ग जोड़कर– किसी शब्द के आगे उपसर्ग लगाकर उसका विपरीत अर्थ देने वाला शब्द बनाया जाता है। जैसे घात – प्रतिघात, स्वस्थ – अस्वस्थ, समान – असमान आदि।
4. उपसर्ग बदल-कर– किसी भी शब्द के आगे लगे उपसर्ग को बदलकर उस शब्द का अर्थ बदल जाता है। जैसे उत्तीर्ण – अनुतीर्ण, इच्छा – अनिच्छा, उत्कर्ष – अपकर्ष, आदान – प्रदान आदि।
5. नञ् समास (नहीं अर्थ वाले शब्द) जोड़कर– किसी शब्द के आगे ऐसे शब्द या अक्षर जोड़कर जिनका अर्थ ‘नहीं’ होता है।
जैसे अंत – अनंत, आदि – अनादि, सुविधाजनक – असुविधाजनक, संभव – असंभव आदि।
विलोम या विपरीत शब्दों के उदाहरण–
| शब्द | विलोम |
| सपूत | कपूत |
| अंकुश | निरंकुश |
| अंगीकार | अस्वीकार |
| अंतर | बाह्य |
| अंशतः | पूर्णतः |
| अकलुष | कलुष |
| अकाल | सुकाल |
| अक्रूर | क्रूर |
| अगला | पिछला |
| अग्रज | अनुज |
| अग्राह्य | ग्राह्य |
| अग्रिम | अन्तिम |
| अचल | चल |
| अच्छा | बुरा |
| अजल | निर्जल |
| अज्ञ | विज्ञ |
| अतल | वितल |
| अति | अल्प |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अतुकान्त | तुकान्त |
| अथ | इति |
| अदेय | देय |
| अदोष | सदोष |
| अधम | उत्तम |
| अधर्म | सध्दर्म |
| अधिक | न्यून |
| अधुनातन | पुरातन |
| अनंत | अंत |
| अनभिज्ञ | भिग |
| अनागत | आगत |
| अनातुर | आतुर |
| अनाथ | सनाथ |
| अनाहूत | आहुत |
| अनित्य | नित्य |
| अनिष्ट | इष्ट |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| अनुज | अग्रज |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनुरक्ति | विरक्ति |
| अनुराग | विराग |
| अनुर्तीण | उर्तीण |
| अनुलोम | विलोम |
| अनैतिहासिक | ऐतिहासिक |
| अन्तरंग | बहिरंग |
| अन्धकार | प्रकाश |
| अपकार | उपकार |
| अपचार | उपचार |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| अपेक्षा | नगद |
| अपेक्षित | अनपेक्षित |
| अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| अभ्यस्त | अनभ्यस्त |
| अमर | मर्त्य |
| अमावस्या | प्रूर्णिमा |
| अमृत | विष |
| अरूचि | सुरूचि |
| अर्थ | अनर्थ |
| अर्पण | ग्रह्र्ण |
| अर्वाचीन | प्राचीन |
| अल्प | अधिक |
| अल्पकालीन | दीर्घकालीन |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| अल्पायु | दीर्घायु |
| अवनत | उन्नत |
| अवर | प्रवर |
| अवरोह | आरोह |
| अवलम्ब | निरालम्ब |
| असली | नकली |
| अस्त | उदय |
| अस्ताचल | उदयाचल |
| अस्पृश्य | स्पृश्य |
| आकर्ष | विकर्ष |
| आकर्षण | विकर्षण |
| आगमन | गमन |
| आगामी | गत |
| आगामी | विगत |
| आग्रह | दुराग्रह |
| आचार | अनाचार |
| आच्छादित | अनाछ्दित |
| आतुर | शांत |
| आदत्त | प्रदत्त |
| आदर | अनादर |
| आदर | अनादर |
| आदर्श | यथार्थ |
| आदान | प्रदान |
| आदि | अंत |
| आद्र | शुष्क |
| आधुनिक | प्राचीन |
| आध्यात्मिक | भौतिक |
| आय | व्यय |
| आरम्भ | अंत |
| आरोह | अवरोह |
| आलस्य | स्फूर्ति |
| आवृत | अनावृत |
| आशा | निराशा |
| आशीर्वाद | अभिशाप |
| आसक्त | अनाशक्त |
| आस्था | अनास्था |
| आहार | निराहार |
| आहार | अनाहार |
| आह्वान | विसर्जन |
| इच्छा | अनिच्छ। |
| इच्छा | अनिच्छा |
| इच्छा | अनिच्छ |
| इहलोक | परलोक |
| ईर्ष्या | प्रेम |
| ईश्वर | अनीश्वर |
| उग्र | सौम्य |
| उचित | अनुचित |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| उत्तम | अधम |
| उत्थान | पतन |
| उदार | अनुदार |
| उद्यमी | आलसी |
| उधार | नगद |
| उन्नति | अवनति |
| उपकार | अपकार |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| उपस्थित | अनुपस्थित |
| उपाय | निरुपाय |
| उर्वर | ऊसर |
| उषा | संध्या |
| एक | अनेक |
| एकता | अनेकता |
| एकांगी | सर्वांगीण |
| कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| कृष | स्थूल |
| कृष्ण | शुक्ल |
| क्रय | विक्रय |
| क्षणिक | शाश्वत |
| खेद | प्रसन्नता |
| गुप्त | प्रकट |
| ग्रामीण | शहरी |
| घात | प्रतिघात |
| घृणा | प्रेम |
| छली | निश्चल |
| छूत | अछूत |
| जंगली | पालतू |
| जन्म | मृत्यु |
| जल | थल |
| ठोस | तरल |
| दयालु | निर्दयी |
| दाता | याचक |
| दिन | रात |
| दुर्लभ | सुलभ |
| धीर | अधीर |
| नख | शिख |
| निंदा | स्तुति |
| निरक्षर | साक्षर |
| नूतन | पुरातन |
| प्रत्यक्ष | परोक्ष |
| बंधन | मुक्ति |
| बालक | बालिका |
| मितव्यय | अपव्यय |
| मूक | वाचाल |
| मोक्ष | बंधन |
| मौखिक | लिखित |
| यश | अपयश |
| रक्षक | भक्षक |
| राजा | रानी |
| रात | दिन |
| रुग्ण | स्वस्थ |
| लक्षण | कुलक्षण |
| लक्षित | अलक्षित |
| लगभग | पूरा |
| लगाव | हटाना |
| लचीला | कठोर |
| लड़ना | मिलना |
| लहू | पसीना |
| वरदान | अभिशाप |
| विधवा | सधवा |
| विधि | निषेध |
| वृष्टि | अनावृष्टि |
| शयन | जागरण |
| शीत | उष्ण |
| शुभ | अशुभ |
| शुष्क | आर्द्र |
| संक्षेप | विस्तार |
| संतोष | असंतोष |
| सक्रिय | निष्क्रय |
| सगुण | निर्गुण |
| सजीव | निर्जीव |
| सज्जन | दुर्जन |
| सफल | असफल |
| सरस | नीरस |
| सुगंध | दुर्गन्ध |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य |
| स्त्री | पुरुष |
| स्वाधीन | पराधीन |
| हर्ष | शोक |
| पूरा | अधूरा |
| अँधेरा | उजाला |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| अत्यधिक | अत्यल्प |
| अंतरंग | बहिरी |
| अंधकार | प्रकाश |
| अधिकतम | न्यूनतम |
| अंदर | बाहर |
Vilom Shabd in Hindi –
| शब्द | विलोम |
| अघम | उत्तम |
| अंदरूनी | बाहरी |
| अगम | सुगम |
| अक्षम | सक्षम |
| अनभिज्ञ | अभिज्ञ |
| अनाथ | सनाथ |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| अग्रज | अनुज |
| अनुग्रह | निग्रह, विग्रह |
| अज्ञ | प्रज्ञ |
| अनुलोम | विलोम, प्रतिलोम |
| अग्नि | जल |
| आकर्षण | विकर्षण |
| अंगीकार | इनकार |
| अमर | मर्त्य |
| अघ | अनघ |
| अमावस्या | पूर्णिमा |
| अमृत | विष |
| अर्जन | वर्जन |
| अर्थ | अनर्थ |
| अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
| अलभ्य | लभ्य |
| अर्थी | प्रत्यर्थी |
| अपराह्न | पूर्वाह्न |
| अधिकारी | अनधिकारी |
| अखाद्य | खाद्य |
| अचर | चर |
| अजेय | जय |
| अज्ञान | ज्ञान |
| अज्ञानी | ज्ञानी |
| अकर्मण्य | कर्मण्य |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनय | नय |
| अपकीत्ति | सुकीर्ति |
| अंत | आदि |
| अनित्य | नित्य |
| अपना | पराया |
| अलौकिक | लौकिक |
| अपमान | सम्मान |
| अप्रिय | प्रिय |
| असाधारण | साधारण |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| असभ्य | सभ्य |
| अपेक्षित | उपेक्षित |
| अमंगल | मगल |
| अरुचि | रुचि |
| अशुभ | शुभ |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| अल्पायु | दीर्घायु, चिरायु |
| अनिच्छा | इच्छा |
| अनुचित | उचित |
| अवनत | उन्नत |
| असमय | सुसमय |
| अनवसर | सुअवसर |
| अश्रु | हास |
| अभीष्ट | अन्भिष्ट |
| अनुपस्थित | उपस्थित |
| अनेक | एक |
| अपचय | उपचय |
| अंडज़ | पिंडज |
| अंसंतुष्ट | संतुष्ट |
| असंतोष | संतोष |
| आधार | निराघार, अनाधार |
| आधुनिक | प्राचीन |
| आगामी | विगत |
| आत्मा | परमात्मा |
| आयत | निर्यात |
| आकाश | पाताल |
| आसक्त | अनासक्त, निरासक्त |
| अभ्यंतर | बाहूय |
| आजादी | गुलामी |
| आरोह | अवरोह |
| आर्य | अनार्य |
| आरोही | अवरोही |
| आगमन | गमन |
| आवश्यक | अनावश्यक |
| आवाहन | विसर्जन |
| आवृत्त | अनावृत |
| आध्यात्मिक | आधिभौतिक |
| आम | ऱवास |
| आकुँचन | प्रसारण |
| आलस्य | स्फूर्ति |
| आदत्त | प्रदत्त |
| आरूढ़ | अनारूढ़ |
| आस्था | अनास्था |
| आज्ञा | अवज्ञा |
| अतिरिक्त | अनतिरिक्त |
| आवक | जावक |
| आगत | अनागत |
| आतप | छाया, अनातप |
| आवृत | अनावृत |
| अकेला | साथ |
| अनृत | ऋत, तथ्य |
| अपकार | उपकार |
| अभिमुख | विमुख |
| अबला | सबला |
| अचेत | सचेत |
| अत्र | तत्र |
| अकाम | सकाम |
| अर्पित | गृहीत |
| अकर्त्तव्य | कर्त्तव्य |
| अपराधी | निर्दोष, निरपराध |
| अभिमान | निरभिमान |
| अप्रत्यक्ष | प्रत्यक्ष |
| अपकर्ष | प्रकर्ष, उत्कर्ष |
| अप्रसन्न | प्रसन्न |
| अपव्यय | मितव्यय |
| अनुर्वरा | उर्वरा |
| अपूर्ण | पूर्ण |
| अधर्म | धर्म |
| अर्वाचीन | प्राचीन |
| आलोक | अंधकार |
| आय | व्यय |
| आमिष | निरामिष |
| आस्तिक | नास्तिक |
| इष्ट | अनिष्ट |
| इधर | उधर |
| उत्तरायण | दक्षिणायन |
| इहलोक | परलोक |
| उत्तम | अधम |
| इकट्टा | अलग |
| उपचार | अपचार |
| इच्छा | अनिच्छा |
| उर्वर | ऊसर |
| इति | अथ |
| उन्नयन | अवनयन |
| इंसाफ | गैंर-इंसाफ |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| इकहरा | दुहरा |
| ईद | मुहरंम |
| उपयोगी | अनुपयोगी |
| उष्ण | शीत, शीतल |
| इश्वर | अनीश्वर, जीव |
| ईमानदार | बेईमान |
| उदास | प्रसन्न, प्रफुल्ल |
| उचित | अनुचित |
| उदित | अस्त |
| उच्च | निम्न |
| उषा | संध्या |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उपजीव्य | उपजीवी |
| उतीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उपकारक | अपकारक |
| उरुकृष्ट | निकृष्ट |
| उतार | चढाव |
| उत्थान | पतन |
| उदीची | प्रतीची |
| उत्साह | निरुत्साह, अनुत्साह |
| उपजाऊ | बंजर |
| उदय | अस्त |
| उपार्जित | स्वयंप्राप्त |
| उत्पतन | निपतन, अवतरण |
| उदात्त | अनुदात्त |
| उदार | अनुदार, कृपण |
| ऊँच | नीच |
| उद्यम | निरुद्यम |
| ऊँचा | नीचा |
| उधार | नकद |
| ऊसर | उपजाऊ |
| उद्धत | विनीत |
| ऊर्ध्वमुख | अधोमुख |
| उन्नति | अवनति |
| ऊपर | नीचे |
| उन्मुख | विमुख |
| ऋणात्मक | धनात्मक |
| उन्मुलन | मुलन |
| एक | अनेक |
| उपकार | अपकार |
| एकता | अनेकता |
| उपयोग | दुरुपयोग |
| एड़ी | चोटी |
| उपर्सग | प्रत्यय |
| एकमुखी | बहुमुखी |
| एकतंत्र | बहुतंत्र |
| उपस्थिति | अनुपस्थिति |
| उतर | दक्षिण |
| एकेश्वरवाद | बहुदेववाद |
| ऐहिक | पारलौकिक |
| ऐक्य | अनैक्य |
| ऋजु | कुटिल, वक्र |
| ऐतिहासिक | अनैतिहासिक |
| ऐश्वर्य | अनैश्वर्य |
| औचित्य | अनौचित्य |
| औद्धत्य | अनौद्धत्य |
| औदार्य | अनौदार्य |
| अंतर | सतत |
| औपचारिक | अनौपचारिक |
| औदत्य | अनौदात्य |
| कड़वा | मीठा |
| कटु | मघु |
| कठिन | सरल, सहज |
| कीर्ति | अपकीर्ति |
| कृतज्ञ | कृतघ्न |
| कृत्रिम | प्राकृत |
| कृष्ण | कंस’, शुक्ल, श्वेत |
| कनिष्ठ | ज्येष्ठ |
| कपूत | सपूत |
| कृपण | उदार, दानी, दाता |
| कर्मण्य | अकर्मण्य |
| कर्कश | क्रोमल, मधुर, सुशील |
| करुण | निष्करुण, अकरुण, निष्ठुर |
| कसूरवार | बेकसूर |
| क्रय | विक्रय |
| कलुष | निष्कलुष |
| कुटिल | सरल |
| कुरूप | सुरूप, सुन्दर |
| कुसुम | वज्र |
| कोप | कृपा |
| कोमल | कठोर |
| कर्म | अकर्म, निष्कर्म |
| कपटी | निष्कपट |
| कर्मठ | अकर्मण्य |
| क्रिया | प्रतिक्रिया |
| कृश | स्थूल |
| क्रुद्ध | शांत |
| कानूनी | गैरकानूनी |
| किनारा | बीच |
| कान्त | कांता |
| कुमार्ग | सुमार्ग, सन्मार्ग |
| कुपुत्र | सुपुत्र |
| कुपुत्री | सुपुत्री |
| कंटक | निष्कंटक |
| कड़ा | मुलायम, नरम |
| कच्चा | पक्वा |
| कम | अधिक, ज्यादा |
| कमी | बेशी |
| काम | आराम, निष्कत्म |
| काला | गोरा |
| कुत्सा | प्रशंसा, स्तुति |
| कमजोर | ताकतवर |
| काबिल | नाकाबिल |
| कुकर्म | सुकर्म |
| क्रोधी | अक्रोधी, प्रस्रन्न |
| क्रेता | विक्रेता |
| क्रय | विकय |
| कायर | निडर |
| क्रोध | क्षमा |
| कठोर | दयालु |
| खरीद | बिक्री |
| खल | सज्जन |
| खद्य | अखाद्य |
| खिलना | मुरझाना |
| खीजना | रीझना |
| खंडन | मंडन |
| खरा | खोटा |
| खुशी | गम |
| खुश | नाखुश, गमगीन, दुखी |
| खुला | बंद |
| खोलना | बाँधना |
| खुशबु | बदबू |
| खुशकिस्मत | बदकिस्मत |
| खुशनसीब | बदनसीब |
| गगन | धरा, पृथ्वी |
| गत | आगत |
| गणतंत्र | राजतन्त्र |
| गमन | आगमन |
| गरल | सुधा, अमृत |
| गरीब | अमीर, धनी |
| ग्रस्त | मुक्त |
| गहरा | छिछला |
| ज्ञान | अज्ञान |
| ग्राम्य | शिष्ट |
| गुण | दोष, अवगुण |
| गुप्त | प्रकट |
| गुरु | लघु, शिष्य |
| गीला | सूखा |
| गृहस्थ | सन्यासी |
| गृही | त्यागी, सन्यासी |
| गेय | अगेय |
| गोचर | अगोचर, गोतीत |
| गरमी | सरदी |
| गौरव | लाघव |
| ग्राह्य | त्याज्य |
| गंभीर | चंचल |
| गाढा | पतला, तनु |
| गूढ़ | प्रकट |
| गलत | सही |
| गड़बड़ | सही |
| गौण | प्रमुख प्रधान |
| ग्रहण | त्याग |
| ग्रामीण | शहरी |
| गाँव | शहर |
| ग्रास | मोक्ष |
| ग्राम | नगर |
| गाड़ना | उखाडना |
| गन्दा | साफ़ |
| गुणी | निर्गुणी, दोषी |
| गद्य | पद्य |
| गोरक्षक | गोभक्षक |
| घात | प्रतिधात |
| घरेलू | बाहरी, वन्य |
| घर | बाहर |
| घटना | बढना |
| घृणा | प्रेम |
| घटाव | जोड़ |
| घटिया | बढिया |
| चढ़ाव | उतार |
| चर | अचर |
| चल | अचल |
| चाह | अनचाह |
| चिन्मय | जड़, अचिन्मय |


0 Comments